Juan de Mairena

Juan de Mairena is niet zomaar een uit losse, onsamenhangende fragmenten bestaande aforismenbundel. Integendeel, doordat de tekst een fictionele situatie creëert, met behulp van personages, plaats van handeling, een bepaald tijdsverloop en een hoofdstukindeling, ontstaat er een verhaallijn – waarrond zich de fragmenten in een episodische, cyclische vorm groeperen met steeds terugkerende vaste thema’s – en krijgt het boek sterk het karakter van een roman, zonder dat nu ooit echt te worden. De belangrijkste dragers van deze 'roman' zijn Juan de Mairena, leraar in retorica en poëtica, en zijn leerlingen, die zich in een situatie van monoloog c.q. dialoog tegenover elkaar bevinden in een klaslokaal. Maar in de 'roman' Juan de Mairena is echter geen sprake van een beschrijving van personages of actie, zoals in een roman gebruikelijk: personages en actie worden direct geacteerd in de vorm van taal, gaan volledig op in de handeling van de 'uitgesproken' en 'gehoorde' taal – de sequenties van de fragmenten –, waardoor de 'roman' op zijn beurt erg theatrale trekken krijgt (inclusief expliciete 'toneelaanwijzingen'), zonder nu ooit echt toneel te worden.
Het hoofdthema van Juan de Mairena wordt gevormd door de welsprekendheid, dat wil zeggen het kritisch nadenken erover en de praktische oefening ervan, en is dus in zekere zin 'klassiek' te noemen. (De voornaamste bijthema's zijn daarnaast: filosofie, literatuur, toneel, kunst, religie, geschiedenis, politiek en cultuur.) Een belangrijk streven van de leraar Mairena is namelijk om zijn leerlingen tot goed spreken aan te zetten, dat wil zeggen, tot een taalgebruik dat eenvoudig, natuurlijk, bondig, soepel en scherp is, zonder holle of bombastische retoriek. Deze 'retorica van de eenvoud' – die de frisheid en de ironie van de spreektaal als model neemt – wordt zowel door het personage als het boek Juan de Mairena in de praktijk gebracht. Het gaat er niet zozeer om om te overtuigen of te onderwijzen, maar om tot goed spreken en zelfstandig denken uit te dagen. Niet om een (vast) systeem te creëren, maar om (eindeloos) te ondervragen.