Gefascineerd door vos

Wie er acht op slaat, kan niet anders dan vaststellen: de vos is terug van weggeweest. We ontmoeten de vulpes vulpes op het platteland én in de stad, in de media, in romans, poëzie en kinderboeken. Maar waar komt die fascinatie voor de vos vandaan? Is het zijn wilde schoonheid die blijft fascineren? Of zit zijn grote succes eerder in zijn veelzijdigheid?

In de collectie van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience duikt de vos in talloze gedaanten op, van de oudheid tot vandaag. Gefascineerd door vos probeert die vele facetten van het sluwe dier in dertig bijdragen te vangen. Naast de rijke Vlaamse en internationale traditie rond Reynaert verschijnt de vos in zeer uiteenlopende genres: boekillustraties, drukkersmerken, fabels, sprookjes, spreekwoorden, vroegmoderne leerboeken, natuurwetenschappelijke werken, schilderijen, gedichten en satirische kranten. Van de literatuur, beeldhouwkunst, mode en film tot het stijldansen: de vos laat zich op verrassende plekken zien.


Aesopus, de fabelverteller

De krekel en de mier, de schildpad en de haas, de raaf en de vos, wie kent deze fabels niet? Deze en een honderdtal andere bekende fabels zouden afstammen van de legendarische fabelverteller Aesopus, die in de vroege zesde eeuw v.Chr. in KleinAzië (een deel van het huidige Turkije) zou hebben geleefd en als slaaf geboren zou zijn. Buiten enkele sporadische verwijzingen naar zijn fabels door klassieke auteurs zoals de historicus Herodotus (ca. 485- 425 v.Chr.) en de filosoof Aristoteles (384-322 v.Chr.) is er eigenlijk niet veel bekend over het leven van Aesopus. De enige bron die er is, de ‘bios Aisopou’, ‘het leven van Aesopus’, is een levensbeschrijving uit de eerste eeuw, die mogelijk al in de vijfde eeuw v.Chr. is neergeschreven.


Middelnederlandse dierenfabels

In de middeleeuwen gingen de Esopische fabels in Europa een eigen leven leiden. Niet alleen kwamen de oorspronkelijke fabels van de legendarische Aesopus in tal van versies voor, maar er ontstonden ook veel nieuwe fabels in het Latijn. Vanaf de 13de eeuw werden deze Latijnse fabels bewerkt en vertaald in de volkstalen. In het Middelnederlandse taalgebied speelden vijf grote fabelverzamelingen een belangrijke rol in de overdracht van fabels: de 'Esopet', de 'Parabelen van Cyrillus', de 'Twispraec der creaturen', de 'Historien ende fabulen van Esopus' en het 'Leven ende fabulen van Esopus'. De laatste twee, de titel zegt het al, bestaan grotendeels uit Esopische fabels en zijn alleen in vroege drukken bekend.


De oudste van die verzamelingen, de ‘Esopet’, die bestaat uit een voorwoord en 67 Esopische fabels, stamt uit het midden van de 14de eeuw. Anders dan de ‘Esopet’ hebben de ‘Parabelen van Cyrillus’ veeleer een Bijbelse en theologische oorsprong, en staan hierin de cardinale deugden centraal die klassieke filosofen en middeleeuwse theologen hoog waardeerden – Prudentia (Voorzichtigheid), Justitia (Rechtvaardigheid), Fortitudo (Moed), en Temperantia (Gematigdheid). Eeuwenlang heeft men gedacht dat de auteur van deze fabelverzameling de heilige Cyrillus was, al was de vraag welke van de drie: Cyrillus van Alexandrië (376-444), van Jeruzalem (313-386) of van Thessalonica (827-869). Tegenwoordig schrijft men de tekst toe aan de dominicaner monnik Bonjohannes de Messana, die in de 14de eeuw actief was. Deze fabels gaan niet terug op de Esopische fabels, maar De Messana was hier zeker mee bekend, want de plots van sommige van zijn fabels zijn ervan afgeleid.


De fabelverzameling ‘Dialogus creaturarum’ is net als de ‘Parabelen van Cyrillus’ in het midden van de 14de eeuw in het Latijn geschreven, mogelijk door een kloosterling. De tekst bestaat uit een honderdtal moraliserende dialogen tussen zowel werkelijk bestaande als fantastische wezens. Deze tekst was zo populair in de middeleeuwen dat hij in diverse volkstalen werd vertaald en vele malen herdrukt is. De Middelnederlandse tekst is getiteld ‘Twispraec der creaturen’. Die tekst is enkel in gedrukte vorm overgeleverd; er bestaan geen handschriften meer van.